आशाताई बच्छाव
भगुर प्रतिनिधी मुकुंदा चित्ते
देवीच्या साडेतीन पीठांमध्ये रेणुका देवीचे स्थान महत्त्वाचे मानले जाते. रेणुका देवीची अनेक मंदिरे महाराष्ट्रात आहेत. त्यापैकी नाशिकजवळच्या भगूर येथील देवी मंदिर रेणुका देवीचे मंदिर म्हणूनच ओळखले जाते. या मंदिराचे वैशिष्ट्य म्हणजे या मंदिरासमोर असलेली बारव किंवा विहीर. या बारवेत स्नान केल्यावर त्वचाविकार बरे होतात, अशी भाविकांची श्रद्धा आहे. भगूरच्या पंचक्रोशीतील भाविक तर यासाठी भगूरला येतातच, परंतु मुंबई-पुण्याकडचे भाविकही येथे येतात. भगूर हे गाव स्वातंत्र्यवीर सावरकर यांचे जन्मगाव म्हणून देशभर प्रसिद्ध आहे. देश पारतंत्र्यात असताना ‘जयोस्तुते श्रीमहन्मंगले शिवास्पदे शुभदे!’ हे अजरामर स्फूर्तिगीत लिहिणाऱ्या सावरकरांच्या भगूरची देवी आजही तेवढीच प्रेरणादायी आहे.
—
नवरात्रोत्सवात पहिल्या माळेपासूनच भगूरच्या देवीला भाविकांची मोठी गर्दी होते. पुरातन काळात दंडकारण्याच्या या भागात भृगू ऋषींचा आश्रम होता. त्यावरूनच या भागाला ‘भगूर’ हे नाव पडले आहे, असे म्हणतात. राम, लक्ष्मण, सीता वनवासात असताना येथे आले होते. रामाने या देवीची पूजा केली होती, असे म्हणतात. अलीकडच्या काळात एका भाविक महिलेला दृष्टांत झाल्यावर जमिनीतून स्वयंभू अष्टभुजा देवी निघाली तीच ही रेणुका देवी.
नाशिक-भगूर रस्त्यावरच देवीचे प्रशस्त मंदिर आहे. २०१२ मध्ये या मंदिराचा जीर्णोद्धार करण्यात आला आहे. देवीचे मूळ मंदिर दीडशे-दोनशे वर्षांचे असावे. धटिंगण नावाच्या दानशूर व्यापाऱ्याने हे मंदिर बांधले असल्याचा उल्लेख मंदिराच्या भिंतीवरील कोनशिलेवर केलेला आहे. मंदिर संगमरवरी असून, स्वच्छ व प्रशस्त आहे. इतर मंदिरांत देवाचा गाभारा वेगळा व लहान असतो. येथे मात्र मोठ्या सभामंडपातच देवीची स्थापना केलेली आहे. त्यामुळे भाविकांची संख्या कितीही वाढली, तरी गर्दी जाणवत नाही. मंदिरात प्रवेश केल्याबरोबर देवीची प्रसन्न मूर्ती नजरेस पडते.
मंदिराच्या आसपास व रस्त्याच्या दुतर्फा फुले, माळा, नारळ, कुंकू, ओटीचे साहित्य, हिरव्या साड्या, बांगड्या, चांदीचे पत्रे आदींची अनेक दुकाने आहेत.
—
नवसाला पावणारी देवी
भगूरची देवी नवसाला पावते अशी अनेकांची दृढ श्रद्धा आहे. मुला-मुलींचे विवाह जुळणे, मूलबाळ होणे, आजार दूर होणे, कटकटी, भांडणे मिटणे, कोर्ट-कचेऱ्यांतील कामे सुरळीत होणे, शेती पिकणे, भरपूर उत्पन्न मिळणे अशा असंख्य मागण्या भाविक देवीपुढे मांडतात आणि त्या पूर्ण झाल्यावर येथे नवस फेडायला येतात. नवरात्रात घटी बसणाऱ्या स्त्री-पुरुषांची संख्याही येथे लक्षणीय असते. नवरात्रात पहिल्या माळेला पहाटे ५ वाजता घटस्थापना केली जाते. अष्टमीला होमहवन केले जाते. नवमीला कुळधर्म करतात. दसऱ्याच्या दिवशी सीमोल्लंघनाचा कार्यक्रम होतो. नवरात्रीनंतर कोजागरी पौर्णिमा उत्साहात साजरी केली जाते.
—
यात्रोत्सवात मोठी आर्थिक उलाढाल
दर वर्षी नवरात्रात भगूरच्या देवीची मोठी यात्रा भरते. भगूरच्या पंचक्रोशीत देवीची ही यात्रा प्रसिद्ध आहे. वर्षभर लोक या यात्रेची वाट पाहतात. मंदिराच्या समोर व आसपास मोकळे पटांगण आहे. त्यावर अनेक प्रकारची खाण्या-पिण्याची, घरगुती वस्तू, साहित्य, लहान मुलांसाठी खेळणी व खाऊची दुकाने लागलेली असतात. मोठाले रहाटपाळणे, टोराटोरा, जायंट व्हील, मौतका कुँआ, हास्यदरबार, तसेच चिनी मातीच्या कपबशा, डिश, स्टीलची भांडी, महिलांची सौंदर्यप्रसाधने, कपडे, पर्स, बांगड्या, बेल्ट, पाकीट, किचेन्स अशा नानाविध वस्तूंची दुकाने या ठिकाणी दर वर्षी लागतात. त्यामुळे या यात्रेत मोठी आर्थिक उलाढाल होते. यात्रेत देवळाली कॅम्प परिसरात रहाणारे मिलिटरीतील विविध जातिधर्मांचे अधिकारी, कर्मचारी, फौजी, जवान सहकुटुंब फिरताना दिसतात. त्यांच्यामुळेही यात्रेतील अर्थचक्राला बऱ्यापैकी गती मिळते.
—
त्वचाविकार बरे करणारी बारव!
मंदिराच्या समोरच ४०-५० फूट अंतरावर देवीची दगडी पायऱ्यांची बारव (विहीर) आहे. बरेच भाविक या बारवेत स्नान करूनच देवीच्या दर्शनाला जातात. या बारवेचे वैशिष्ट्य म्हणजे पाण्याचा जिवंत झरा येथे आहे. त्यामुळे मोटारीने पाणी उपसल्याबरोबर नवीन ताज्या पाण्याने बारव त्वरित भरते. पाणी बऱ्यापैकी स्वच्छ दिसते. बारवेतील या पाण्यात स्नान केल्यास त्वचारोग बरे होतात अशी श्रद्धा आहे. त्यामुळे धुळे, जळगाव, नंदुरबार, अहमदनगरपासून नागपूर, वर्धा, सातारा, कोल्हापूरसह पुणे, मुंबईपर्यंतचे भाविक येथे स्नानासाठी येतात. देवीपुढील दिव्यातील तेलही त्वचारोगावरील औषध म्हणून भाविक श्रद्धेने लावतात, असे सांगितले जाते. त्वचारोग, त्वचाविकार बरे व्हावेत यासाठी भाविक देवीला नवस करतात आणि ते बरे झाल्यावर येथे नवस फेडायला येतात. यावेळी चांदीचा पत्रा देवीला वाहण्याची प्रथा येथे आहे.
—
देवीची वैशिष्ट्ये…
भगूरच्या रेणुका देवीची मूर्ती पूर्णाकृती अष्टभुजाधारी आहे. पुराणानुसार भृगू ऋषींनी दारणा नदीकाठी रेणुकामाता मंदिराची स्थापना केली. त्यावेळी तिला तपोवनाची देवी म्हणत असत. देवीसमोर सिंह आणि कासव यांच्या प्रतिमा आहेत. मंदिरासमोर बारव आणि भुयारी मार्ग आहे.
—
१९४१ मध्ये जीर्णोद्धार
सन १९४१मध्ये कपडा व्यापारी धटिंगण यांच्या पूर्वजांनी मंदिराचा जीर्णोद्धार केला. लष्कराच्या हद्दीत हे मंदिर आहे. पूर्वीचे कौलारू मंदिर खूपच लहान होते. भाविकांच्या आर्थिक मदतीने मंदिर समितीने २००२ मध्ये मंदिराचे नूतनीकरण केले. २०१२ साली मंदिराचे कलशपूजन, वास्तूपूजन व शतचंडी महायाग करण्यात आला. मंदिरात देवीसमोर अखंड नंदादीप तेवत असतो. नंदादीपातील तेलाचा त्वचारोग बरे होण्यास उपयोग होतो, मंदिरासमोरील बारवेच्या पाण्याने स्नान केल्यास त्वचाविकार बरे होतात, अशी श्रद्धा आहे.
